آتشکده ساسانیان و گرجستان

در یکی از پیچ‌ و خم‌های محله قدیمی شهر تفلیس (پایتخت گرجستان) – درست زیر تپه‌ قلعه تاریخی نارین قلعه – بنای آجری کم‌عیار ولی سرنوشت‌ساز و نهفته‌ای وجود دارد که شاید بسیاری از گردشگران ایرانی از وجودش بی‌خبرند: بنای فاقد شکوه ظاهری، اما دارای بار معنایی بسیار بالا؛ «آتِشگاه تفلیس». این بنا از آن‌رو اهمیت دارد که با احتمال بسیار زیاد یکی از شمالی‌ترین آتشکده‌های زرتشتی به‌جا مانده از دوران امپراتوری ساسانیان محسوب می‌شود.

در این مقاله، با نگاهی جامع به تاریخ، معماری، پس‌زمینه فرهنگی، تبدیل‌های کاربری و وضعیت امروز این اثر می‌پردازیم؛ تلاش می‌شود لایه‌های پنهان ماجرا روشن شود و اهمیت آن برای مخاطبان فنی و تاریخی آشکار گردد.

آتشکده ساسانیان و گرجستان

بسیاری به دلیل عدم آگاهی از این موضوع، با دیدن  درب بسته تصور می‌کنند آتشگاه تعطیل است و امکان بازدید وجود ندارد.

در قرن هجدهم میلادی، پس از سقوط صفویان و حمله ترکان عثمانی به تفلیس، آتشگاه را به یک مسجد تبدیل کردند گفته میشود اگر کتیبه ای در ساختمان بوده در این زمان از بین رفته است.

زیرا “کمونیست‌ها بسیاری از معابد و مساجد را از بین برده بودند در نتیجه تاریخنگاران عمدا اسمی از آن نمی‌بردند تا توجهی به آن جلب نشود و از این رو آتشکده تنها تحت عنوان یک ساختمان شخصی نام برده شد آتشکده یکی از آثار ساخته شده توسط ایرانیان در گرجستان میباشد.

دولت اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۸۶ آتشگاه را جزو آثار ملی به ثبت رساند و سالها پس از فروپاشی شوروی و ایجاد کشورهای جدید در منطقه در سال ۲۰۰۷ دولت گرجستان آتشکده را در فهرست میراث فرهنگی کشور قرارد داد.

پیشینه تاریخی: از دوران ساسانی تا گرجستان

بنای آتشکده تفلیس معروف به «Ateshgah» (ترکیب فارسی/پارسی «آتش» + «گاه» یعنی «جای آتش») عمدتاً به دوره امپراتوری ساسانی – حدود سال‌های ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی – نسبت داده می‌شود.در این دوره، بخش‌هایی از قفقازِ امروز (از جمله مناطق شرقی گرجستان) تحت تأثیر فرهنگی و سیاسی ایران بودند؛ دین زرتشتی هم از عناصر اصلی فرهنگ ایرانی به‌شمار می‌آمد. 
به‌عنوان مثال، در منابع گرجستانی نیز آمده است که در قرن‌های چهارم تا ششم میلادی، ناحیه «کارتلی» (برخی منابع تاریخی گرجستان) تحت نفوذ ایران بود و گرایش به زرتشتی‌گری نیز وجود داشت.

بنابراین ساخت بنایی با کاربری «آتشکده» در تفلیس را می‌توان در چارچوب تاریخی نفوذ ایران ساسانی در قفقاز دید. بنای آجری مربع‌شکل (یا تقریباً مربع) با سبک معماری ساسانی که خشت و آجر در آن نقش اساسی دارد، مؤید همین نکته است. 
جالب اینکه بنا بر برخی نوشته‌ها، این آتشکده ممکن است «شمالی‌ترین آتشکده زرتشتی جهان» باشد.

معماری و کارکرد اولیه

معماری آتشکده تفلیس از نکات جالب توجهی برخوردار است: بنا با آجر ساخته شده و فرم آن تقریباً مکعب یا مکعب‌گون است که ارتفاع دیوارها حدوداً هفت متر تخمین زده شده است.  در نمای داخلی، طاق‌ها و طاق‌نمای‌هایی وجود دارد که نمونه‌ای از معماری دوره ساسانی است.
در منابع بازدید، گفته شده چهار ورودی یا طاق در چهار جهت وجود دارد که امکان تهویه دود آتش را فراهم می‌کرده است — عنصری که در طراحی آتشکده‌ها اهمیت دارد. 
در واقع، آتشکده‌ها به لحاظ کارکرد مذهبی، مکانی برای نگهداری آتش مقدّس بودند؛ آتش در دین زرتشتی نماد پروردگار و پاکی به شمار می‌رفته است — ترکیبی از عنصر «آتش» با معنای طول عمر، روشنایی، خرد. بنا در ساخت خود معمولا در مجاورت آب یا توده سنگی قرار می‌گرفت تا نماد چهار عنصر: زمین، آب، هوا، آتش، حفظ شود. 
برای آتشکده تفلیس توضیح داده شده که محیطی دارای کف ناهمگون سنگی دارد و یک سکوی چوبی در داخل آن قرار گرفته است تا بازدیدکنندگان برسند.

به‌طور خلاصه، این بنا هم از مسیری طراحی‌شده برای آیین زرتشتی فاصله دارد، هم جلوه‌ای شاخص از معماری ساسانی در قلمرو گرجستان به شمار می‌آید.

تحولات کاربری در گذر زمان

بنای آتشکده، همان‌طور که بسیاری از آثار مذهبی در منطقه، تحت تأثیر تغییرات تاریخی قرار گرفته، کارکردهایش را تغییر داده است:

• پس از دوره زرتشتی، با ورود اسلام در قرون اولیه (حدود قرن هفتم میلادی) و سپس نفوذ عثمانی‌ها، این بنا به یک مسجد تبدیل شده است – برخی منابع این تبدیل را مربوط به دوران عثمانی در قرن هجدهم میلادی می‌دانند.

• در دوره‌های بعد، وقتی کاربری مذهبی خود را از دست می‌دهد، تبدیل به انبار یا فضای مسکونی شده است.

• در اواخر دوره شوروی، این بنا مانند بسیاری از اماکن مذهبی تحت‌تأثیر سیاست‌های ضد مذهبی قرار گرفت و عمداً مغفول ماند تا کمتر جلب توجه کند. طبق یکی از منابع، «کمونیست‌ها بسیاری از معابد و مساجد را از بین برده بودند، در نتیجه تاریخ‌نگاران عمداً اسمی از آن نمی‌بردند».

این تحولات کاربری، نشان‌دهنده آن هستند که بنا نه فقط از منظر مذهبی بلکه از منظر سیاسی و فرهنگی نیز تحت فشار و تغییر بوده است؛ از آتشکده زرتشتی، به مسجد، به انبار، در نهایت به بنایی تاریخی با کاربری بازدید.

ثبت میراث و بازسازی

از دهه‌های پایانی قرن بیستم روند حفاظت از آتشکده شروع شد:

• دولت شوروی در سال ۱۹۸۶ این بنا را به عنوان «اثر ملی با اهمیت» به ثبت رساند.

• در سال ۲۰۰۷، دولت گرجستان، با مشارکت جامعه بین‌المللی، آن را در فهرست میراث فرهنگی کشور قرار داد و تلاش برای مرمت آن آغاز شد.

• بازسازی مهمی توسط موسسه بین‌المللی ICOMOS در منطقه بتلمی در تفلیس انجام شد که طی آن سقف حفاظتی از جنس پلی‌کربنات یا شیشه محافظ نصب شد تا ساختمان در برابر باران و برف محافظت گردد.

• کمک مالی کشور نروژ نیز در فرایند حفاظت به‌کار رفت.

امروز، این بنا یکی از جاذبه‌های کم‌تر شناخته‌شده ولی با اهمیت در تفلیس است. با این حال، نکته مهم این است که ساختمان واقع شده در محله قدیمی و داخل یک حیاط خصوصی است که برای بازدید باید از پله‌های محله لسلیدزه (Leselidze) بالا رفت، سپس در خانه‌ای زنگ زده شود تا صاحبخانه درب را باز کند. بسیاری از گردشگران به درب بسته برخورد می‌کنند و خیال می‌کنند امکان بازدید وجود ندارد.

دلیل اهمیت آتشکده تفلیس

چند دلیل عمده وجود دارد که آتشکده تفلیس را بنایی ارزشمند می‌کند:

1. جنبه تاریخی بسیار دیرینه: بنایی که احتمالا به قرون میانی میلادی برمی‌گردد و از دوران ساسانیان نشأت گرفته است. این خود فرصتی نادر است تا نفوذ امپراتوری ساسانی و دین زرتشتی را در منطقه قفقاز امروز ببینیم.

2. نماد فرهنگ میان‌مرزی: گرجستان امروز کشوری مسیحی ارتدوکس است، اما این بنا نشان می‌دهد که پیش از آن و در همان منطقه، مذاهب دیگر و تأثیرات ایرانی حضور داشتند. این امر برای بررسی تعاملات فرهنگی – دینی منطقه مهم است.

3. معماری تاریخی: حفظ ساختمان آجری، فرم اولیه تقریبا سالم، سقف حفاظتی برای ماندگاری، همه نشان می‌دهند که این بنا فرصت خوبی برای مطالعات مرمت، معماری تاریخی و گردشگری فرهنگی است.

4. جاذبه گردشگری کم‌تر شناخته‌شده: برای گردشگران ایرانی مخصوصاً که به تفلیس سفر می‌کنند، اطلاع از چنین بنایی می‌تواند تجربه متفاوتی فراهم کند و از بازدید صرف مکان‌های معمول فراتر رود.

5. اهمیت میراثی: ثبت ملی، مشارکت بین‌المللی، تلاش برای مرمت همگی نشان می‌دهند که این بنا بخشی از حافظه مشترک منطقه است، نه صرفاً یک بنای محلی.

نکاتی برای بازدید و گردشگران ایرانی

اگر قصد دارید این بنای تاریخی را در سفر به تفلیس ببینید، چند نکته کاربردی می‌تواند مفید باشد:

• آدرس دقیق: محله قدیمی تفلیس، خیابان گومی (Gomi Street)، محله کلدی‌سوبانی (Kldisubani)؛ درست زیر قلعه نارین.

• ورود آنچنان رسمی نیست: باید در حیاط خانه‌ای زنگ بزنید تا صاحبخانه درب را باز کند. در بسیاری از بازدیدها، بازدیدکننده با درب بسته روبرو می‌شود و تصور می‌کند تعطیل است.

• هزینه بازدید معمولاً رایگان است یا هزینه بسیار کمی دارد – اما همیشه با فعالیت شخصی صاحبخانه و شرایط محلی مرتبط است.

• بهترین زمان بازدید: صبح یا اوایل بعدازظهر، زمانی که محله خلوت‌تر است؛ همچنین کفش مناسب و احترام به فضای تاریخی رعایت شود.

• توصیه برای کاربران فنی: اگر به معماری علاقه دارید، دقت کنید به آجرکاری، طاق‌ها، و سبک مکعبی ساختمان؛ عکس‌برداری از نمای داخلی با نور مناسبی انجام شود.

• بازدید ضمن سایر نقاط تاریخی تفلیس: قلعه نارین، مجسمه مادر گرجستان، محله بتلمی و… را در برنامه داشته باشید تا تجربه تاریخی کامل‌تری داشته باشید.

چالش‌ها و فرصت‌ها برای بنای تاریخی

با وجود اهمیت این بنای تاریخی، چند چالش نیز وجود دارد:

• اطلاع‌رسانی ناکافی: بسیاری از گردشگران حتی متوجه وجود آتشکده نمی‌شوند چون تابلوها، راهنماها و معرفی مناسبی ندارد.

• نگهداری: اگرچه مرمت شده، اما بنا در فضای مسکونی و خصوصی است و نیاز به مراقبت دائمی دارد. سقف محافظ نصب شده اما نیاز نظارت بیشتر دارد.

• تفسیر تاریخی: هنوز دقیق‌ترین تاریخ ساخت روشن نیست؛ برخی آن را قرن پنجم–هفتم میلادی می‌دانند، اما مدخل‌های پژوهشی با اختلاف نظر همراه است.

• بهره‌برداری گردشگری: این بنای پنهان می‌تواند به‌عنوان نقطه‌ای برای توسعه گردشگری فرهنگی میان ایران و گرجستان مورد استفاده قرار گیرد؛ اما نیاز به زیرساخت، راهنمای بومی و ترجمه فارسی دارد.

در مقابل، فرصت‌ها نیز قابل توجهند:

• ایجاد مسیر گردشگری ایرانی – گرجی برای علاقه‌مندان به تاریخ ایران ساسانی و زرتشتی‌گری.

• پژوهش‌های میان‌رشته‌ای درباره حضور ایرانیان و فرهنگ زرتشتی در قفقاز.

• همکاری فرهنگی میان ایران و گرجستان در حوزه مرمت، مطالعات معماری و گردشگری میراث.

نتیجه

بنای آتشکده تفلیس، نه تنها اثری از گذشته‌ای دور بلکه پلی است میان فرهنگ ایرانی – گرجی، میان دین زرتشتی و مسیر تاریخی منطقه قفقاز. برای مخاطبان فنی، توسعه‌دهندگان گردشگری، تاریخ‌نگاران و علاقه‌مندان به معماری، این مکان فرصتی کم‌نظیر برای کاوش است. اگر هنگام سفر به تفلیس به محله قدیمی سری بزنید و درِ کوچکِ خانه‌ای در کوچه گومی را بزنید، می‌توانید در دل شهری مدرن با میراثی کهن روبرو شوید؛ بنایی که آتش آن (اگر اکنون خاموش باشد) اما شعله‌اش در معنا هنوز زنده است.

اقامت گرجستان | سرمایه گذاری در گرجستان | خرید ملک در گرجستان |

مهاجرت به گرجستان